“`html

Onur Erem ve Rufat Ergeshov
BBC Türkçe ve BBC Kırgızca

Orta Asya Ülkeleri ve Avrupa Birliği Zirvesinin Türkiye Üzerindeki Etkileri

Avrupa Birliği (AB) ile Orta Asya ülkeleri arasındaki ilk zirve, Nisan ayı başında gerçekleşti ve Türkiye’de beklenmedik bir yankı uyandırdı.

Bu zirvede, katılımcı ülkelerin Avrupa Birliği ile imzaladığı ortak bildiride, Kıbrıs adasında Türkiye’nin karşı çıktığı düşünceleri destekleyen bir ifade yer aldı.

Bahse konu olan bu ifade, yalnızca Türkiye’nin tanıdığı “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti” ile ilgili, BM Güvenlik Konseyi’nin 541 ve 550 sayılı kararlarına atıfta bulunarak, bu yönetimin kınandığını ve tanınmaması gerektiğini vurguladı.

Zirveye; Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistan olmak üzere Orta Asya’dan toplam beş ülke katıldı. Bu ülkelerden dördü, Türkiye’nin de gözlemci olarak dahil olduğu Türk Devletleri Teşkilatı’nda (TDT) yer alıyor. Ancak Tacikistan bu yapıda yer almıyor.

Bu ülkelerin farklı tavırlarını sergilemesi, Türkiye ile olan ilişkileri hakkında çeşitli soru işaretlerine yol açtı.

Orta Asya Ülkelerinin Seçimleri Ne Anlama Geliyor?

Peki, Orta Asya ülkelerinin bu tutumunun arkasında yatan sebepler neler? Bölge uzmanları ile bu konuyu derinlemesine ele aldık.

İmza Neden Tercih Edildi?

Kazakistan’ın eski diplomatlarından ve günümüz siyasi analistlerinden Kazbek Beysebayev, AB’nin Rusya’ya yönelik yaptırımlarının Kazak ekonomisi üzerinde de olumsuz etkileri olduğunu belirtiyor. Beysebayev, AB’nin açıkladığı 12 milyar euro’luk yatırım taahhüdünün, bu bağlamda oldukça önemli olduğunun altını çiziyor:

“Bölgedeki ülkeler, bu ‘hediye’ için Türkiye’yi üzmeyin düşüncesine sahip olduklarını düşünüyorum.”

Kırgız uluslararası ilişkiler uzmanı Dr. Chinara Esengul, duygusal tepkilerin kökeninde kültürel ve etnik bağların olduğunu belirtiyor fakat günümüzde uluslararası ilişkilerin daha çok stratejik hedefler ve yatırım fırsatları üzerinden şekillendiğini vurguluyor.

İngiltere merkezli Central Asia Due Diligence’ın Özbek direktörü Alisher Ilkhamov, bu maddenin muhtemelen Kıbrıs Cumhuriyeti’nin etkisiyle bildiride yer aldığını düşünüyor. Ilkhamov, AB’nin Orta Asya ile daha güçlü bir siyasi ve ticari ortaklık kurma arzusunun arttığını ifade ediyor.

İmzacı ülkeler, eğer isterlerse bu talebe karşı çıkabileceklerini düşünmelerine rağmen, Kıbrıs ile ilgili ifadeyi imzalamalarının bir hata olabileceğini belirtiyor. Özbek siyasi analist Rafael Sattarov, “Orta Asya ülkeleri, Kuzey Kıbrıs meselesine odaklanacak durumda değil” diyerek bu düşünceyi destekliyor.

Kıbrıs Politikası Nedir?

Uzmanların görüşlerine göre, Kıbrıs Türklerinin durumu, Orta Asya ülkelerinin öncelikleri arasında yer almıyor. Bu ülkeler 1991’e kadar Sovyetler Birliği’nin bir parçasıydı ve Türkiye’nin 1974’deki Kıbrıs harekâtı sırasında bağımsız bir dış politika geliştirememişlerdi.

Beysebayev, “Kazakistan’daki pek çok insan Kıbrıs sorununu dahi bilmiyor; ancak orta sınıftan Türkiye’yi sıkça ziyaret eden bireyler bu konuda bilgi sahibi” diyor. TDT’nin geniş coğrafyasının, bu tip sorunların Türk dünyasının diğer ucunda daha az hissedilmesine yol açtığını vurguluyor.

Dr. Esengul, “Ulusal, bölgesel ve jeopolitik çıkarlar reel politikada her zaman önceliklidir” diyor ve Türk topluluklarının sorunlarının bu bölgelerde bir öncelik olamayacağını ekliyor.

Türkiye ile İlişkiler Nasıl Etkilenecek?

Zirvenin öncesinde, Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti’ne bir elçi atamaya karar verirken, Özbekistan ve Türkmenistan da İtalya elçiliklerini Kıbrıs’a akredite etme adımı attı.

Bu gelişmelerin ardından Türkiye, yaklaşık üç hafta boyunca resmi bir açıklama yapmadı. Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Nisan ayının 24’ündeki bir basın toplantısında, “Ailevi konuları kamuoyu önünde tartışmayı tercih etmiyoruz” dedi. Uzmanlar da bu meselelerin açık bir şekilde tartışılmayacağını öngörüyor.

Kıbrıs’ın TDT’deki Konumu Değişebilir mi?

Kıbrıs’ın kuzeyindeki “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti”, 2022 yılında TDT’ye gözlemci üye olarak kabul edildi. Bu durum, adadaki Türk yönetiminin önemli bir uluslararası gözlemcilik kazanımının bir parçasıydı.

Dr. Razak Uulu, geçmişteki TDT zirvelerinde yalnızca Türkiye’nin Kıbrıs meselesini gündeme getirdiğini hatırlatıyor ve “Bu konuda bir sorun var; bazı ülkeler KKTC’yi tanımadıkları için yok sayıyorlar” diyor. Uulu, Kıbrıs ve KKTC konularının geleceği hakkında kesin bir sonuca ulaşmak için olağanüstü bir zirve yapılmasının gerektiğini belirtiyor.

AB ve Türkiye Arasındaki Denge

Uzmanlar, Orta Asya ülkelerinin dış politikalarında Çin, Rusya, ABD, AB ve Türkiye gibi güçler arasında bir denge kurmaya çalıştığını ifade ediyor.

Özbek analist Rafael Sattarov, “Türkiye’nin Orta Asya’daki etkisi artarken, hala Rusya ve Çin’in gerisindedir” diyor. Bu ülkeler, AB gibi birlikleri kendi aralarındaki entegrasyon için bir model olarak görüyorlar.

Alisher Ilkhamov, Türkiye ve AB’nin çeşitli açılardan önemli olduğunu, AB’nin olası bir Rus tehdidi karşısında yalnızca sözlü destek vermesinin beklendiğini, oysa Türkiye’nin silah desteği gibi daha somut adımlar atabileceğini belirtiyor.

Dr. Chinara Esengul ise, Kırgızistan’ın çok yönlü dış politikasını sürdürdüğünü ve stratejik ortaklarının Rusya, Çin ve Batı ülkeleri (özellikle AB) olmaya devam ettiğini ifade ediyor.

Beysebayev, AB’nin 12 milyar euro’luk yatırım taahhüdünün Kazakistan için büyük bir cazibe kaynağı haline geldiğini dile getiriyor.

Türk Devletlerinin KKTC’yi Tanıma Olasılığı

Bu konuya yönelik uzmanlar arasında farklı görüşler mevcut. Beysebayev, Sovyetler döneminde Kazakistan’ın bağımsız olabileceğini hayal bile edemedikleri günleri hatırlatarak, Türkiye’nin bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olduğunu hatırlatıyor ve Kıbrıs’ın kuzeyindeki yönetimin zamanla tanınmasından yana umudunu koruyor:

“Bu tür tanınmalar, dünya düzenini değiştiren önemli olaylar yaşandığında meydana gelir. Şu anda da böyle olaylara tanıklık ediyoruz.”

Özbek analist Sattarov ise Kıbrıs’ın kuzeyindeki yönetimi tanımalarının, onları çifte standartla suçlamaya yol açabileceğini savunarak, “Asla asla dememek lazım ama bu durumun gerçekleşmesi için uzun bir zaman geçmesi gerekli” diyor.

Alisher Ilkhamov, uluslararası tanınmanın Türkiye’nin müttefiki Azerbaycan ile başlayabileceği ve ardından Orta Asya’ya yayılabileceğini öngörüyor.

Dr. Esengul’a göre ise, tarihsel ve kültürel yakınlığa rağmen dış politikanın gerçekçi ve çok katmanlı çıkarlarla belirlendiği için bu durumun pek mümkün görünmediğini belirtiyor.

Türkiye’nin Kıbrıs Üzerindeki Baskısı

Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Annan Planı’nı reddetmesi sonrasında Türkiye, birleşme müzakerelerine odaklanmak yerine Kuzey Kıbrıs’ın uluslararası alanda tanınmasına yönelik çalışmalar yapmaya başladı.

Peki, Türkiye bu süreçte TDT’deki müttefiklerine bir baskı uyguluyor mu? Beysebayev, Ankara’nın Türk Devletleri’ne bir baskı yaptığını düşünmediğini, aksine dayanışma talep ettiğini ifade ediyor.

Özbek uzman Ilkhamov, eğer bir baskı varsa da bunun kapalı kapılar ardında gerçekleştiğini söylüyor. Kırgız uluslararası ilişkiler uzmanı Dr. Razak Uulu, Türkiye’nin bu meselede baskı kurmasının pek olası olmadığını belirtiyor ve ekliyor:

“Ekonomik zorluklar ve iç siyasetteki istikrarsızlık nedeniyle uluslararası sahada bu ülkeleri kaybetmek istemiyor.”

Uulu, “Türkiye, Kuzey Kıbrıs’ın tanınması için olağanüstü zirveler düzenleyebilir ve önerilerde bulunabilir, fakat doğrudan baskı yapmamaktadır. Türkiye ile Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkiler oldukça kapsamlı ve derin.” diyerek durumu özetliyor.

“`